दार्शनिक र वैज्ञानिक दुवैले मानवीय चेतनाका बारेमा विभिन्न दृष्टिकोणबाट छलफल गरेका छन्, तर यसको वास्तविक स्वरूप अझै हामीलाई अज्ञात नै रह्यो। आज हामी चेतनालाई केवल एक मानसिक अवस्था होइन, यसलाई भौतिकताको एक अत्यन्त महत्त्वपूर्ण आयामको रूपमा बुझ्न कोशिस गर्नेछौँ।

यदि हामी हाम्रो मस्तिष्कको संरचना र कार्यप्रणालीको अध्ययन गरौं, हामी पाउँछौँ कि यो एक अपूर्व यन्त्र हो। मस्तिष्कका हजारौं न्यूरोनहरूले आपसमा जडान बनाएर सोच, भावना, र निर्णय निर्माण गर्छन्। जब यी न्यूरोनहरूले विद्युत र रासायनिक सन्देशहरूको आदानप्रदान गर्छन्, तब हाम्रो चेतना सक्रिय हुन्छ। यद्यपि, यस क्रियाकलापको गहिराईमा जाने हो भने, हामी थाहा पाउँछौँ कि चेतना केबल मस्तिष्कको रासायनिक र विद्युत प्रवाहको परिणति हो मात्र भने भन्न सकिँदैन। यो एक जटिल भौतिक प्रक्रिया हो जसको परिणामस्वरूप हाम्रो अनुभवको संसार उत्पन्न हुन्छ।

चेतनालाई यत्रा गहिरो र भौतिक दृष्टिकोणबाट व्याख्या गर्दा, हामीसँग त्यसको एक यस्तो परिभाषा आउँछ जसले यसलाई केवल मस्तिष्कको क्रियाकलाप मात्र नभएर एक समग्र भौतिक घटना बनाउँछ। यस सिद्धान्तको अनुसार, चेतना केवल न्यूरोनहरूको एक सँगै कार्य गर्ने प्रक्रिया मात्र होइन, यसका अन्य आयामहरू पनि छन् जसले यसको भौतिक अस्तित्वलाई थप प्रमाणित गर्छ।

अहिले हामी विज्ञानको एक अर्को गहिरो क्षेत्र—क्वान्टम भौतिकीको संसारमा पुग्न सक्छौं। यस शाखामा, पदार्थ र ऊर्जा अस्थिर र अनिश्चित अवस्थाहरूमा विद्यमान रहन्छ। यही कारणले, यसका सिद्धान्तहरूले चेतनाको रहस्यलाई अझ राम्रोसँग खोल्न सक्छ भन्ने विश्वास गरिएको छ। प्रसिद्ध भौतिक विज्ञानी रोजर पेनरोस र सर्विन्ट होफम्यानले यस सिद्धान्तमा आधारित थ्योरी प्रस्तुत गरेका छन्। उनीहरूको विचारमा, चेतना एक क्वान्टम प्रक्रिया हो। अर्थात्, यो केवल न्यूरोनल क्रियाकलापको परिणाम मात्र होइन, बरु मस्तिष्कमा भएका सूक्ष्म क्वान्टम प्रभावहरूको परिणति हो।

क्वान्टम भौतिकीको आधारमा चेतनालाई बुझ्दा, यसले चेतनाको प्रकृतिमा भएका जटिलता र बहुविध आयामहरूको परिभाषा दिन्छ। चेतना केवल मस्तिष्कको भौतिक र रासायनिक गतिविधिको परिणति नभई एक क्वान्टम घटना हो, जसले मस्तिष्कमा हुने सूक्ष्म कणहरूको व्यवहारमा आधारित हुन्छ।

चेतनालाई केवल भौतिक प्रक्रियाबाट व्याख्या गर्नु भनेको यसको सम्पूर्ण वास्तविकता बुझ्नु होइन। दार्शनिक दृष्टिकोणले यसलाई एउटा अलग अदृश्य आयामको रूपमा हेर्छ। रेने डेकार्टको द्वैतवादमा, चेतना र मस्तिष्क दुई पृथक अस्तित्वका रूपमा प्रस्तुत हुन्छ। यस सिद्धान्तको अनुसार, चेतना एक मानसिक अथवा आध्यात्मिक तत्व हो र यसले मस्तिष्कको भौतिक प्रक्रियाबाट पृथक अस्तित्व राख्छ।

आजको युगमा, हामी दार्शनिक दृष्टिकोण र वैज्ञानिक विश्लेषणबीचको अन्तरदृष्टि बुझ्न सक्षम भएका छौँ। भौतिकवाद र आध्यात्मिकता बीचको सीमारेखा धमिलो भइरहेका छन्। चेतनालाई हामी मस्तिष्कको प्रक्रियाको परिणाम मात्र मान्न सक्दैनौं, यसलाई एक अदृश्य घटकको रूपमा पनि सोच्न आवश्यक छ जसको गहिराईलाई बुझ्नका लागि अझै थप अनुसन्धान आवश्यक छ।

अन्ततः, चेतना एक यस्तो अवधारणा हो जसको भौतिक र आध्यात्मिक पक्षहरू एकआपसमा गुँथिएका छन्। यसको सम्पूर्णता बुझ्नका लागि विज्ञान र दर्शनको मिलन आवश्यक छ। न्यूरोसाइन्सले मस्तिष्कका न्यूरोनल क्रियाकलापहरूको माध्यमबाट चेतनालाई भौतिक प्रक्रियाको रूपमा व्याख्या गर्दछ भने क्वान्टम भौतिकीले चेतनालाई एक क्वान्टम घटनाको रूपमा देख्छ। यद्यपि, यसका गहिरा र जटिल पक्ष अझै अन्वेषण गर्न बाँकी छन्।

चेतना कुनै एक साधारण भौतिक घटना होइन, बरु यो जीवन र ब्रह्माण्डको अस्तित्वसँग सम्बन्धित एक गहिरो पहेली हो। यसको भौतिक र आध्यात्मिक आयामहरूको अध्ययनले हामीलाई एक नयाँ दृष्टिकोण दिनेछ र मानव अस्तित्वको गहिराईमा प्रवेश गर्नका लागि नयाँ ढोका खोल्नेछ।

यो सोच्न र बुझ्नको कुरा हो कि हामी जसरी चेतनालाई हाम्रो दैनिक जीवनको भागको रूपमा अनुभव गर्छौं, त्यहीँ यसको भौतिक आयाम र वैज्ञानिक विश्लेषणलाई जोड्दै नयाँ युगको सोचको सिर्जना गरिरहेका छौँ।

चेतना र भर्चुअल डेटा बीचको समानतासमेत बुझ्नका लागि हामी विद्युतिय चार्जको अवधारणालाई केन्द्रमा राख्न सक्छौं। जस्तै कम्प्युटरमा भर्चुअल डेटा विद्युतिय चार्जहरूको रूपमा भण्डारण हुन्छ, त्यस्तै मानव मस्तिष्कमा पनि हाम्रो विचार, स्मृति र चेतना विद्युतिय तरङ्ग र रासायनिक सन्देशहरूको रूपमै रहन्छ। यी दुवैमा विद्युतिय आवेशहरूको आदानप्रदान हुन्छ, र यसले हामीलाई सोच्न र अनुभव गर्नका लागि आधार प्रदान गर्छ।

स्मृति भन्नाले केवल हाम्रो विचारहरूको सन्चय मात्र होइन, यसमा त्यस विचारको भौतिक अस्तित्व पनि हुन्छ। जब हामी केही सिक्छौं वा नयाँ अनुभव प्राप्त गर्छौं, त्यसको परिणामस्वरूप हाम्रो मस्तिष्कका न्यूरोनहरू बीच नयाँ जडानहरू बनिन्छन्। यस प्रक्रिया भनेको विद्युतिय आवेशहरूको आदानप्रदान हो, जसका परिणामस्वरूप एक निश्चित ूस्मृतिू उत्पन्न हुन्छ। यसलाई भौतिक ऊर्जा वा चार्जको रूपमै व्याख्या गर्न सकिन्छ, जसले मस्तिष्कको संरचनामा रहेका न्यूरोनहरूलाई प्रेरित गर्छ र सोच र अनुभूतिहरूको निर्माण गर्छ।

उपयुक्त उदाहरणको रूपमा हामी कम्प्युटरको डेटा भण्डारणको प्रक्रिया लिन सक्छौं। कम्प्युटरमा भर्चुअल डेटा विद्युतिय आवेशमा रूपान्तरण हुन्छ, र यसले एक निश्चित जानकारी भण्डारण गर्दछ। यसरी, मस्तिष्कका न्यूरोनहरूको विद्युतिय क्रियाकलाप र मस्तिष्कमा हुने रासायनिक प्रतिक्रियाहरूलाई पनि ऊर्जा र चार्जको रूपमै व्याख्या गर्न सकिन्छ। स्मृति पनि विद्युतिय तरङ्गका रूपमा मनोवैज्ञानिक र भौतिक स्पेसमा उत्थान वा गिरावट ल्याउने शक्तिको रूपमा कार्य गर्न सक्छ।

चेतनालाई केवल मानसिक अवस्थाका रूपमा विचार गर्न सकिँदैन, यो एक प्रकारको ऊर्जा हो, जुन शरीरको भौतिक संरचनामा र विचारको तरङ्गमा मात्र नहीं, तर मानवको सम्पूर्ण अस्तित्वमा रहन्छ। विचार र स्मृति जस्तो मानसिक प्रक्रिया पनि ऊर्जा प्रवाहका रूपमा कार्य गर्दछ। जसरी विद्युतिय चार्जहरू कम्प्युटरको भर्चुअल डेटा र सूचना प्रवाहलाई व्यवस्थापन गर्छन्, त्यस्तै मानव मस्तिष्कको स्मृति पनि ऊर्जा रूपमै विद्यमान हुन्छ।

मानव मस्तिष्कका न्यूरोनहरूबाट उत्पन्न हुने विद्युतिय आवेशहरू, र यसले उत्पन्न गर्ने ऊर्जा प्रवाहका परिणामस्वरूप विचार र भावनाहरू जन्मन्छ। यसै गरि, एक विचारले मानव शरीरमा ऊर्जा तरङ्ग उत्पन्न गर्छ जुन मानसिक र शारीरिक अवस्था बीचको अन्तरसम्बन्धको रूपमा कार्य गर्दछ। यस ऊर्जा प्रवाहको रूपान्तरणले चेतनालाई निरन्तर रूपमा सक्रिय राख्छ।

स्मृति र चेतना मात्र विद्युतिय आवेशको परिणाम होइन, यसलाई ऊर्जाको रूपको रूपमा पनि बुझ्न सकिन्छ। जस्तै कुनै डिजिटल डेटा भर्चुअल स्पेसमा ऊर्जा प्रवाहको रूपमा विकिरित हुन्छ र सूचना सञ्चय गर्दछ, त्यस्तै हामीलाई सोचेको कुरा र अनुभूति पनि चेतनाको ऊर्जा तरङ्गको रूपमा विस्तारित हुन्छ। कुनै विचार मस्तिष्कको क्रियाकलापको आधारमा तार्किक रूपमा उत्पन्न हुन्छ भने, त्यो विचार ऊर्जा तरङ्गको रूपमा फैलिन्छ र मानसिक स्पेसमा प्रतिक्रिया उत्पन्न गर्छ। यसको आधारमा, चेतना एक मानसिक आयामसँगसँगै भौतिक ऊर्जा स्वरूप पनि फैलिन्छ। यसको भौतिक रूप भनेको न्यूरोनहरूको बीचको विद्युतिय सन्देश हो, जुन शरीरको ऊर्जा प्रवाहसँग मिलेर कार्य गर्दछ। यसलाई डिजिटल डेटा र भर्चुअल स्पेससँग तुलना गर्दा, हामी पाउँछौँ कि यी दुवै एउटा भौतिक प्रणालीको रूपमा आफ्ना अस्तित्वलाई प्रमाणित गर्छन्। भर्चुअल डेटा कुनै न कुनै भौतिक पदार्थमा अवस्थित रहन्छ भने, चेतना पनि मस्तिष्कको संरचनामा विद्युतिय तरङ्ग र ऊर्जा प्रवाहको रूपमा बाँचिरहेको हुन्छ।

चेतनालाई केवल एक मानसिक या भौतिक घटकको रूपमा सीमित गर्न सकिँदैन। यसका गहिरा आयामहरू छन्, जसलाई ऊर्जा र विद्युतिय आवेशका रूपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ। यस प्रक्रियामा, विचार र स्मृतिहरूको भौतिक रूप यसरी उत्थान र गिरावट ल्याउँछन् कि उनीहरू ऊर्जा प्रवाहको रूपमा अस्तित्वमा रहन्छन्। यस तरिकाले, चेतना एक सूक्ष्म भौतिक घटना मात्र होइन, एक जटिल र विविध ऊर्जा तरङ्गको रूपमा संसारमा काम गर्छ। यसले हामीलाई चेतनाको वास्तविकता र यसको भौतिक अस्तित्वबारे गहिरो अनुसन्धान र अध्ययनका लागि नयाँ दृष्टिकोण प्रदान गर्दछ। यसले हामीलाई चेतनाको परिभाषालाई भौतिक र मानसिक प्रक्रियाहरूको अन्तरसम्बन्धका रूपमा बुझ्न प्रेरित गर्छ।

चेतनालाई केवल एक मानसिक वा भौतिक घटकको रूपमा सीमित गर्न सकिँदैन। यसका गहिरा आयामहरू छन्, जसलाई ऊर्जा र विद्युतिय आवेशका रूपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ। यस प्रक्रियामा, विचार र स्मृतिहरूको भौतिक रूप यसरी उत्थान र गिरावट ल्याउँछन् कि उनीहरू ऊर्जा प्रवाहको रूपमा अस्तित्वमा रहन्छन्। यस तरिकाले, चेतना एक सूक्ष्म भौतिक घटना मात्र होइन, एक जटिल र विविध ऊर्जा तरङ्गको रूपमा संसारमा काम गर्छ।

चेतनाको भौतिक र मानसिक आयामहरूको अध्ययनले हामीलाई यसको वास्तविकता र अस्तित्वका गहिरा पक्षहरूको बारेमा नयाँ दृष्टिकोण र अनुसन्धानको बाटो खोल्छ। यसले जीवन र ब्रह्माण्डको अस्तित्वसँग सम्बन्धित एक अनौठो र अदृश्य प्रक्रियाको पर्दाफास गर्न मद्दत पुर्याउँछ। चेतनालाई बुझ्नका लागि विज्ञान र दर्शनका विचारहरूको मिलन अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। यसअनुसार, चेतनाको वास्तविकता भौतिक र आध्यात्मिक बिन्दुहरू बीचको सेतु जस्तो छ, जसको अझै पुरा व्याख्या र विश्लेषण गर्नका लागि समर्पित अनुसन्धानको आवश्यकता छ।

यस लेखमा हामीले चेतनालाई केवल एक मानसिक अवस्था मात्र नभएर एक भौतिक प्रक्रियाको रूपमा विश्लेषण गर्ने प्रयास गरेका छौं। यसले चेतनाको वास्तविकता र यसको विज्ञानको गहिरो र विविध पक्षलाई उजागर गर्ने मार्ग देखाएको छ।

९अनुरोधस् यो लेख ब्क्ष्ले तयार पारेको हो, यसको तथ्यता र विश्वसनीयता हामीले आफैंले पुष्टि गर्नुपर्छ । ब्क्ष्ले इन्टरनेटमा उपलब्ध सामग्रीका आधारमा यो लेख तयार पारेको हो, ती सबै सामग्री सही छन् भन्ने हुँदैन । यसले हामीलाई यी विषयको गहिरो अध्ययनमा सघाउ पुर्‍याने मात्रै हो । त्यसैले यो लेखलाई सकेसम्म तपाईंको अनलाइनमार्फत प्रचार नगरिदिनुहोला । अनलाइनमा पोष्ट गर्नुभयो भने पनि ब्ष्ले तयार पारेको हो भन्ने कुरा शिर्षकमा र नोटमा पनि राखिदिनुहोला। साथै, स्रोतको रूपमा सब्स्ट्याकको लिंक पनि नछुटाउनु होला, जसले गर्दा यसबारे संवाद गर्न चाहने वा सब्स्ट्याकमा भएका अरू लेख पढ्न चाहनेलाई सजिलो होस् ।

लेखमा चर्चा भएका विषयमा आफ्नो धारणा यही इमेल, सब्स्ट्याक वा मेरो फेसबुक र ट्वीटरमा राखिएको लिंकमा कमेन्ट गरेर वा म्यासेज गरेर पठाउनु होला। यी विषयमा हुने विमर्शले हामीलाई २१औं शताब्दीको अनौठो दर्शनको छलफल र बुझाइमा धेरै सहयोग पुर्‍याउने छ । धन्यवाद ।
(रोहेज खतिवडा)