# प्रेम सागर पाैडेल - - - -
उत्तरपूर्वी भारत, जो चीन, म्यानमार, भुटान र बंगलादेशसँग सीमाना जोडिएको छ, भौगोलिक, सामरिक र सांस्कृतिक दृष्टिकोणबाट अत्यन्त महत्त्वपूर्ण क्षेत्र हो। यसको प्राकृतिक संसाधन, जैविक विविधता, धार्मिक धरोहर र सामरिक चुनौतीहरूले यस क्षेत्रलाई विशेष बनाएको छ। उत्तरपूर्वी भारतको रणनीतिक महत्त्वलाई विभिन्न कोणबाट विश्लेषण गर्दै, यस क्षेत्रको स्थिरता र सुरक्षा सुनिश्चित गर्न आवश्यक कदमहरूको चर्चा गर्ने प्रयास गरेको छु। भारतीय र अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिक दृष्टिकोणमा यस क्षेत्रको भूमिका स्पष्ट गर्दै, यसका भौगोलिक, सामरिक, आर्थिक र सांस्कृतिक आयामहरूको महत्त्वलाई विश्लेषण गर्ने प्रयास गरेको छु।
उत्तरपूर्वी भारतको भौगोलिक र सामरिक महत्त्वको व्याख्या गर्दा यस क्षेत्रको स्थिरता भारतका लागि मात्र नभई सम्पूर्ण दक्षिण एशिया र अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिक सन्दर्भमा अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण हुन्छ। यस क्षेत्रका राज्यहरूकाे चीन, म्यानमार, भुटान र बंगलादेशसँग सिमाना जोडिएका छन्, जसको कारण यहाँको सुरक्षा र कूटनीति धेरै संवेदनशील र चुनौतीपूर्ण छ। उदाहरणका रूपमा, आसाम र मणिपुरका क्षेत्रीय असंतोष र आन्दोलनहरू भारतको आन्तरिक सुरक्षा र कूटनीतिक नीतिहरूमा महत्वपूर्ण प्रभाव पार्ने गर्छन्।
उत्तरपूर्वी भारतका राज्यहरूको भौगोलिक स्थिति र सीमा विवादहरू चीन, म्यानमार र बंगलादेशसँगको सिमाना सम्बन्धी संवेदनशीलता यस क्षेत्रको सामरिक महत्त्वलाई द्रुत रुपमा प्रकट गर्छ। अरुणाचल प्रदेश र सिक्किममा चीनसँगको सीमा विवाद यथास्थिति कायम राख्दै भारतले यो क्षेत्रको सैन्य उपस्थिति मजबुत बनाउनुपर्ने आवश्यकता महसुस गरेको छ। सिक्किम, चीनको तिब्बत क्षेत्रको निकटतम स्थितिले, भारतको सामरिक रणनीतिमा विशेष भूमिका निभाउँछ, विशेष गरी चीनसँगको प्रतिस्पर्धामा। भारतको आसाम, नागाल्यान्ड, मणिपुर, र मिजोरम जस्ता राज्यहरूमा विद्रोह र उग्रवादको समस्या निरन्तर रहँदै आएको छ। मणिपुरको आन्दोलन, नागाल्यान्डको एनएससीएन (नागा) संघर्ष र आसामको आल आसाम स्टुडेन्ट्स युनियन (AASU) द्वारा चलाइएको आन्दोलनले भारत सरकारलाई यहाँको राजनीतिक निर्णयहरूमा थप संवेदनशील बनाएकाे देखिन्छ। उत्तरपूर्वी भारतले प्राकृतिक संसाधनहरूको समृद्धि प्रदान गर्दछ। आसाम र अरुणाचल प्रदेशका तेल र ग्याँस क्षेत्रहरू भारतको ऊर्जा आपूर्ति कोषको महत्वपूर्ण हिस्सा हुन्।
उदाहरणका लागि, आसामको डिब्रुगढ क्षेत्र तेल उत्पादनको केन्द्र हो, जसको आर्थिक महत्त्व अत्यधिक छ। यस क्षेत्रको खनिज र प्राकृतिक स्रोतहरू केवल भारतको आन्तरिक अर्थव्यवस्थामा योगदान पुर्याउँदैन, बरु अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिक सम्बन्धलाई पनि प्रभावित गर्छ। सिक्किम र नागाल्यान्डका पहाडी क्षेत्रहरू खनिज सम्पत्तिका धनी छन्, जुन भारतको दीर्घकालीन आर्थिक विकास र विकास परियोजनाहरूका लागि महत्त्वपूर्ण हो। यस क्षेत्रका जलाशय र नदीहरूको जलशक्ति क्षमता पनि विशेष महत्त्व राख्छ, जसले भारतलाई हरित ऊर्जा उत्पादनमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउँछ। उत्तरपूर्वी भारत जैविक विविधताको लागि पनि महत्त्वपूर्ण क्षेत्र हो। दार्जिलिङ, सिक्किम, र अरुणाचल प्रदेश जस्ता उच्च हिमालयी क्षेत्रहरूको अद्वितीय पर्यावरणीय महत्त्व छ। यस क्षेत्रका वन्यजीव र जैविक प्रणाली, विशेष गरी दुर्लभ प्रजातिहरू जस्तै दर्जी लिङ्गो र वाइट-लिप्ड हरिण, भारतको पर्यावरणीय धरोहरको अभिन्न अंग हुन्। दार्जिलिङ र सिक्किमका पहाडी क्षेत्रहरू जलवायु परिवर्तनको दृष्टिकोणले पनि महत्वपूर्ण रहेका छन्, जसले भारतको जलवायु नीतिमा महत्वपूर्ण भूमिका निभाउँछ। जलवायु परिवर्तनको प्रभाव सिमानाका क्षेत्रहरूमा सिधा प्रभाव पार्न सक्छ, जसका कारण भारतको दीर्घकालीन पर्यावरणीय स्थिरता र कूटनीतिक सम्बन्धहरूमा पनि चुनौतीहरू उत्पन्न हुन सक्छ। उत्तरपूर्वी भारतको धार्मिक र सांस्कृतिक परिपेक्ष्यले यस क्षेत्रको महत्त्वलाई अझ गहिरो बनाउँछ।
सिक्किम स्थित तिब्बती बौद्ध धर्मको प्रमुख केन्द्र रुमतेक गुम्बा र मणिपुरका प्राचीन हिन्दू र आदिवासी धर्महरूको उपस्थितिले भारतको धार्मिक र सांस्कृतिक विविधतामा योगदान पुर्याउँछ। यो क्षेत्र धार्मिक पर्यटनका लागि महत्त्वपूर्ण गन्तव्य बनेको छ, जसले भारतको सांस्कृतिक धरोहरलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रबर्द्धन गर्न मद्दत पुर्याउँछ। भारतको सामरिक र कूटनीतिक रणनीतिमा उत्तरपूर्वी भारतको महत्त्व बढेको छ। अमेरिकाको इंडो-प्यासिफिक रणनीति र भारतको एक्ट ईस्ट नीतिका आधारमा यो क्षेत्र विशेष रूपमा रणनीतिक बनिरहेको छ। विशेषगरी चीनसँगको प्रतिस्पर्धा र म्यानमारसँगको सीमा र जातीय संघर्षहरूको समाधान गर्न भारतले यस क्षेत्रमा सैन्य र कूटनीतिक उपस्थिति बलियो बनाएको छ। अमेरिका र भारतको साझा रणनीतिक स्वार्थहरू यस क्षेत्रसँग जोडिएका छन्।
चीनको बढ्दो प्रभाव र म्यानमारमा घटित राजनीतिक घटनाहरूले भारतलाई यस क्षेत्रमा स्थिरता कायम राख्न प्रोत्साहित गरेका छन्। अमेरिकाले पनि आफ्नो सामरिक कूटनीतिक स्वार्थ र दक्षिण एशियामा चीनको प्रभावलाई रोक्नका लागि यस क्षेत्रलाई महत्त्व दिन्छ। त्यसैले भारतीय सेनासँगै बलियो अमेरिकी उपस्थिति पनि देख्न सकिन्छ। उत्तरपूर्वी भारतको रणनीतिक महत्त्व केवल भौगोलिक र सैन्य दृष्टिकोणबाट मात्र होइन, यसको प्राकृतिक स्रोतहरू, सांस्कृतिक विविधता, र अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिक परिप्रेक्ष्यमा पनि देखिन्छ। चीन र म्यानमारसँगको सिमानाका कारण यस क्षेत्रकाे महत्त्व ह्वात्तै बढेको छ। यहाँको सुरक्षा र स्थिरता भारतको मात्रै नभइ यस क्षेत्रमै समग्र कूटनीतिक रणनीति र क्षेत्रीय प्रभुत्वमा अभिन्न भूमिका खेल्दछ। यस क्षेत्रको स्थिरता र समृद्धि सुनिश्चित गर्न भारतले आफ्नो कूटनीतिक, सैन्य र आर्थिक रणनीतिहरू क्षेत्रीय स्थिरता अनुकूल परिमार्जन गर्न आवश्यक छ।
