पञ्चायत फालेर बहुदल आयो, जनयुद्ध भयो, बहुदलको ठाउँमा लोकतन्त्र भनियो, अनेक वि२वंश भए, रगत बग्यो, मान्छे मरे, यसरी स्थापित लोकतन्त्रमा परिवर्तनको विश्वास थियो, विश्वासघात भयो, आशा थियो निराशा छायो । भरोसा थियो, तुषारापात भयो ।
कसको कारणले ?
जनताले साथ दिएका थिए, कुनै अल्झो अथवा तगारा थिएनन् । जे निर्ण गर्न पनि नेतृत्व स्वतन्त्र थियो । शान्ति, समृद्धि, समानताका लागि जनताले गर्नुसम्म समर्थन गरेका हुन्, दिनुसम्म मत दिएका हुन् । तर कुनै नेता, कुनै पार्टीले जनमतको आदर गर्न सकेनन् । १८ वर्षपछि पनि जनताको अपमान भइरहेकै छ । लोकतन्त्र भनेको परिवारवाद, स्वार्थसिद्ध हो भन्ने मान्यता स्थापित भयो, जुन अलोकतान्त्रिक हो । अलोकतन्त्रलाई लोकतन्त्र हो भन्नेहरू नेपाली शासन र प्रशासनमा हावी भएका छन् । लोकतन्त्रजस्तो उदार र विधिमा चल्ने पद्धतिलाई बाहुबली बनाएर चलाएका छन् । काशी काश्मिर अजब नेपाल भनेको यही हो । कहीं नभएको जात्रा हाँडी गाउँमा भनेझैं लोकतन्त्रको हालत छ ।
जो शान्ति, प्रगति र सुशासन दिने जिम्मेवार थिए, तिनीहरूमा आचरण, विवेक र नैतिकता नभएका कारण देश अधोगतितिर उन्मुख छ । राजनीतिलाई व्यवसाय बनाएपछि के हुन्छ भन्ने ताजा दृष्टान्त नेपालको परिदृश्य हो । साधन, स्रोत र समयको अभाव छैन । तर पद्धति, विधि र अनुशासन कतै पनि कायम रहेन । कारण एउटै हो, सिद्धान्तमा कोही अडेनन्, नैतिकतामा कोही रहेनन् । यसकारण राष्ट्र निर्माण गर्छौं भन्नेहरू हुँडार र लुटारजस्तामात्र देखिए, नयाँ नेपाल बनाउने लक्ष्यण एकजना नेता वा पार्टीमा देखिदैन । नेता नीतिहीन भइदिए ।
यसकारण नेपालआमा बलात्कृत नारीजस्ती भएर बाँचेकी छिन् ।
०४६ पछि लखनौं लूट चल्यो, २०६३ साल पछिका हरेक नेताको अनुहार लाहुरे लाहुरे देखिन थाल्यो । किन तिनलाई जन्मेको माटोभन्दा लाहुरको बढी चिन्ता लाग्छ ? आम लाहुरेले जन्मेको माटो, सन्तान, माया बिर्सिएनन् । राजनीतिक लाहुरेहरू त स्वदेशलाई भन्दा लाहुरको बढी चिन्ता गर्छन् । यसकारण त यिनलाई चुच्चे नक्सा दुख्दैन, नेपाली माटो सस्तो लाग्छ, नेपालीपनमा भन्दा बढी विदेशी स्वार्थमा लुटपुटिन रमाइलो लाग्छ । नेपाल नेपाल कम, हाइटी हुँदै गएको छ । असफलताको भीरमा पुगेको छ ।
यी लोकतन्त्र सफल भयो भन्छन्, लोक विदेशीन बाध्य छन्, मान्छे बेचेर लोकतन्त्र सफल भयो भन्नेहरू गजडी हाँसो हाँसिरहेका छन् । लोकतन्त्र होइन, नेताको परिवारतन्त्र सफल छ ।
१२ बुँदे दिल्ली सम्झौतापछि नेपाल कहाँ थियो, कहाँ पुग्यो ? अझै पनि राजनीतिक नेताहरूले बहस नगर्ने ? पहिले सिपाहीहरू लाहुर जान्थे, पछि रोजगारी खोज्दै लाहुर जान थालियो । लोकतन्त्र आएपछि त खाडीदेखि ९२ मुलुकमा नेपाली लाहुरेहरू भेटिन्छन् । अवसरको खोजी, गाँसवासको बन्दोवस्त गर्दै लाहुर जाने भीड हरेक दिन एयरपोर्टमा देख्न सकिन्छ । लुकेर लुकाएर लाने मान्छेका व्यापारीहरू मान्छे बेचिरहेकै छन् । नेपाल मान्छे बेचिने बजार बन्यो । नेपाल लाहुरे उत्पादन गर्ने देश बन्यो । लाहुरे लोकतन्त्र उल्टोबाटो हिँडेर असफल राष्ट्र हाइटी पुग्नै लागेको छ ।
राजनीति शिवरात्रिमा भारतबाट आउने नागाबाबाजस्तो देखिन्छ । लज्जा पनि लज्जित हुनेगरी लोकका नेता कति नाङ्गिन सकेका ? जय नेपाल, लाल सलाम भन्नेहरूले लगौंटी पनि बाँकी राखेनन् । सहारा र सल्लाहका लागि वर्षको चालिसचोटी दिल्ली वा लैनचौरदेखि वाशिङ्टनमा छलाङ्ग लगाउनेहरूले घुमाएर कान समाएको शैलीमा अव ‘जय हिन्द’ ‘यस सर’ नै भन्न थाले । लाग्छ, लोकतन्त्रवादी नामधारीहरूले अरू केही जानेकै छैनन् । यिनको लोकतन्त्र एक्सप्रेसको गति–मतिको बेगले नेपालीत्व सखाप हुँदैछ । गौरवपूर्ण नेपाल हाइटीजस्तो असफल राष्ट्र बन्दैछ । भारत र चीनको वीचमा महत्वका साथ रहेको नेपाललाई विश्वका कुनै मुलुकले पनि महत्व दिन छाडेका छन् । नेपालले महत्व गुमाएको छ ।
जनयुद्ध गरून् कि जनआन्दोलन, लोकतन्त्र भनुन् कि समाजवाद, यिनले कहिले विश्लेषण गरेनन्, नेपालको खास समस्या र समाधान के हो ? यिनलाई जहिले पनि स्वार्थको लुते धन्दाले पिरोलिरह्यो । त्यसैले त यिनले बनाएको संविधान यतिबेला न्याय नपाए गोर्खा जानु भन्ने राम शाहको नामकै रामशाहपथमा बलात्कृत भइरहेको छ ।्
स्वीट्जरलैण्डको प्रतिव्यक्ति आय ३० हजार डलर छ, सिंगापुरको २५ हजार । स्वीट्जरलैण्ड र सिंगापुरजस्तै साधन स्रोत सम्पन्न देश नेपालीको प्रतिव्यक्ति आय ३ सय पनि छैन । ६० प्रतिशत जनता एकछाक भोकै बस्छन् भन्दा नेताहरूलाई हीनताबोध हुँदैन । हिजो कृषि प्रधान देश थियो, अहिले नेपालले ७० अर्बको चामल आयात गर्छ । त्यसपछि हरियो बन नेपालको धन भनियो । वन फाँडेर कार्यकर्ता राखिएको छ । राजनीति र कुशासनको भ्रष्टाचारले कृषि र बन धरासायी भएपछि प्रकृति र पर्यटनलाई नेपालका लागि बरदानको आधार मानियो । जनयुध्द र अस्थिरताको प्रहारले राष्ट्र छिया–छिया भएपछि जलस्रोतलाई सेतो सुन भनिदैछ । त्यो पनि विदेशीले झोलामा खोला हालेर हिडेको देख्दा नेपालका शासकहरू लजाउँदैनन् ।
यो सेतो सुनबत्ती नेपालीले १२ रूपैयाँ युनिटमा बाल्छन्, आधामूल्यमा भारत, बंगलादेश निकासी हुनथालेको छ । यो कस्तो विकास हो ? यसअघि नेपालले लोडसेडिङ हटाउन भारतबाट प्रतियुनिट १० मा खरिद गरेको थियो । किन्दा प्रतियुनिट १०, बेच्दा ६ । यति ठूलो शोषण ? नेपाल किन यसरी भारतका सामु चाउरिन पुगेको ? स्वाभिमान भन्ने  कुनै नेतामा छैन । यसरी निकासी गर्नुभन्दा नेपालकै कर्णालीलगायतको माग पूर्ति गर्नसकेको भए विकास पनि हुनेथियो, रोजगारी पनि बढ्ने थियो, उज्यालो हुनेथियो ।
२००८ सालमा कोसी, २०१६ सालमा गण्डकी, २०५१ सालमा महाकाली, २०५२ सालमा मेची र २०६३ सालपछि कर्णाली र सेतीजस्ता ठूला–ठूला नदीनालामा भारतको हैकम स्थापित गर्नपुग्यौं । भूपू प्रधानमन्त्री डा.बाबुराम भट्टराई भन्छन्– बुढी गण्डकीमा ओली, प्रचण्ड र माधव नेपालले ३ अर्वका दरले घूस खाए, प्रमाण मसँग छ । प्रमाणित नभए झुण्डिएर मर्छु । तर कुनै कानुनले तिनलाई छुँदैन । कहाँ छ जवाफदेहीता ? नियामक संवैधानिक निकायहरू छन्, प्रधानमन्त्री भइसकेको व्यक्ति प्रमाण छ भन्छ, कसैले प्रमाण माग्दैन, कारवाही गर्न अघि सर्दैन, नेपालको लोकतन्त्र उजाड मरूभूमिभन्दा गएगुज्रेको प्रमाण हो यो ।
जलस्रोतमा ब्राजिलपछि विश्वको दोस्रो धनी देश नेपाल भारतबाट विद्युत आयात गरेर लोडसेडिङ् घटाउने बाध्यतामा थियो, बिस्तारै उत्पादन हुनथालेको छ । लोडसेडिङ हटेको छ । भारतलाई ३ रूपियाँमा जल बेचेर १० रूपियाँ युनिटमा जलशक्ति खरिद गर्ने र आधा दाममा विद्युत बेच्ने निर्णयमा पुग्नु नेपाली नेतृत्व क्षमताको उपहास थियो, अहिले त्यही उपहास दोहोरिएको छ । कहिल्यै उपनिबेश बन्नु नपरेको नेपाल ‘बहादुर’ ‘कान्छा’बाट ‘आतंककारी’, ‘गार्ड’ र ‘कमारो’ ‘दास’ बन्दै ‘युवा निर्यात गरेर, बेचेर रेमिटान्स अर्थतन्त्र’को हाइटी स्तरमा झरिसकेको छ । हाइटी भनेको त्यो देश हो, जहाँका जनताले दुभालियरजस्ता भ्रष्ट नेता र उनका आज्ञाकारी प्रशासकहरूलाई शोषण गर्न र निरङ्कूशतन्त्र चलाउने मौन छुट दिएका छन् । त्यो हाइटी र यो नेपालमा आखिर फरक नै के बाँकी छ र ?
विधि मिचिएको हाइटी र विधिको नाममा निरंकूशता चलेको नेपाल ।
लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपाल टिनको पातामा लेखेको साइनबोर्डभन्दा बढी केही रहेन । हिजो इमान र योग्यताको कदर भएन, आज पनि बेइमानहरूको रजगज चलिरहेको छ । चरित्रहीनताभन्दा डरलाग्दो केही नहुने रहेछ । ९३ प्रतिशत बिपन्न, कमैया, कमलरी, सुकुम्बासी, बेरोजगार, असहायहरूलाई सपनाको व्यापार गर्ने सस्तो लोकतान्त्रिक बजार हो नेपाल । यहाँ सपना बेचेर कानुनको घोडा चढ्न सकिन्छ । सत्ता र शक्तिमा बुर्कुसी मार्न सकिन्छ । जयप्रकाश मल्लले वर्षको एकपल्ट गाईजात्रा देखाएर शोकमा परेकी महारानीलाई मनोरञ्जन दिने गर्थे, हाम्रा नेताहरूले बाह्रैमास गाईजात्रा देखाइरहेका छन् । हामी गाईजात्रे, हाम्रो देश गाईजात्रे, लोकतन्त्र– अर्को गाइजात्रा हो । मध्ययुगीन तमासाहरू एकपछि अर्को देखिदैछन् । मान्छेले मान्छेको अपमान गर्नु सामान्य हुनथालेको छ । ज्यानमारा संस्कार बढ्नु भनेको जंगलराज हो ।
स्कुल, कलेज, विश्वविद्यालय पार्टीका कार्यकर्ता उत्पादन गर्ने कारखाना बनेका छन् । जनता मतदान गर्ने मेसिनजस्ता लाग्छन् । नेता तिनै जनबल र जनमत दिने जनताको रगत पिउने जुका बनेका छन् । नेताको काम मात्र जनताको शोषण गर्नु हो । बिदेशी शक्तिले उभ्याइएका यी बुख्याँचाहरू जनतालाई तर्साउछन् र आफू अनुकूलतालाई लोकतन्त्र भन्ने विश्वास राख्छन् । नीति, निष्ठा र नैतिकताको कुनै अर्थ छैन । हरेक विषयमा बिमति राख्ने, आरोप प्रत्यारोपको महाभारत खडा गर्ने अनि सत्ताको भागबण्डा मिलाएर मौनता साध्नु यिनको लोकतन्त्र हो । यही कारण जिम्मेवार वा जवाफदेही कोही छैनन् । राष्ट्र नैतिकहीनताको खाडलमा जाकिदै गएको छ । लोकतन्त्र हात्ती हो कि हात्तीछापे चप्पल ? भन्न सकिन्न ।
समस्या योग्यताको कदर छैन । राम्रो कामा गर्नेलाई पुरस्कार र खराव आचरण देखाउनलाई दण्डविधि छैन । संविधानको पालना कोही गर्दैन । सबैलाई आआफ्नो स्वार्थ प्यारो छ । जहाँ स्वार्थ बलवान हुन्छ, त्यहाँ लोकतन्त्र मर्छ ।
नेपालमा लोकतन्त्रको लाशमात्र बाँकी छ । त्यही लाश बोकेर लोकतन्त्रको झ्याली पिटिरहेछन् दलहरू ।
जनताले खोजेकै हुन् परिवर्तन भने लौ त भनेर राजा ज्ञानेन्द्रले राजपाठ छाडिदिए । जालीहरूले जाल गरे, जनताको खोज र राजाको सोच पुरा भएन । महाभारतका दृष्टिहीन राजा र लोकतन्त्रका विवेकहीन नेताहरूमा भिन्नता देखिन छाडेको छ । यति हुँदा पनि सुकुलगुण्डाहरूमा चेत पलाएको छैन । नकचरोको ओखती हुन्न भनेको यही हो । लोकतन्त्रको जप गर्ने नेताहरू लोकतन्त्रमा हुनैपर्ने विधिलाई कुल्चेर लोकतन्त्र भनिरहेका छन् । लोकतान्त्रिक  बिधि पद्धति बिनष्ट भइसक्यो ।
सार्वभौमिक पहिचानको कुरा गर्ने हो भने भेटिकनदेखि भुटानसम्म, बंगलादेशदेखि बर्मासम्म विश्वसमुदायमा समान छन् । नेपालमात्र छिमेकी र विश्वशक्तिको सामु मुखले बोल्न सक्दैन, नाकले सुघ्छ र पुच्छर हल्लाईरहन्छ । अब बेइजिङ, वाशिङ्टन र रूस पनि शक्ति र सामलका साथ नेपालमा प्रभावकारी रूपमा छिरेपछि नेपालको राजनीति अन्यौलमा धकेलिएको छ । भूराजनीतिक चक्कल बढेको छ । यो अन्यौलको अँध्यारोमा टुकी बाल्ने परराष्ट्रनीतिले हो । यो नीति हाँक्ने अब्बल पात्रहरू पछाडि परेका छन् । अगाडि जो छन्, मौसमअनुसारको ट्यूनिक लगाउनेहरूमात्र देखिन्छन् । नेपाल नीतिहीन अवस्थातिर उन्मुख छ । अर्थात आत्मशक्ति गुमाएर घ्राणशक्तिमा पुगेको छ नेपाल । जब राजनीति व्यवसाय बन्छ, काला व्यापारीहरूले टाउको उठाउँछन् । पार्टीहरू अपराधीलाई चोख्याउने चोखो तीर्थस्थल बन्छ, भ्रष्टहरूको सेटिङ्मा चल्छ, देश महिनौं फोहर नउठाएको महानगरको कन्टेनर बन्नु स्वभाविक हो । यस्तो फोहरी राजनीतिमा भाइरस नजन्मे के जन्मिन्छ ? लोकतन्त्र कता हो कता ?
नेपाली लोकतान्त्रिक राजनीतिक परिदृश्य यस्तै छ । यस्तै हो ।
यथार्थ कुरो के हो भने, जनतासँग डराउनेहरू तानाशाह बन्दैनन् । जनतालाई भयाक्रान्त पारेर सर्बसत्तावाद चलाएकाले लोकतन्त्रले गरिमा र महिमा गुमायो । सच्चिने र सच्याउने काम चेतनाले गर्ने हो । नेता र जनता दुबैतिर त्यो चेतना जाग्नुपर्छ । जागेन, जगाउन सकिएन भने असफल भइसकेको यो पद्धति र नेतृत्व धेरै दिन चल्नेछैन ।