प्रेम सागर पौडेल, अध्यक्ष– नेपाल चाइना म्यूचुअल कोअपरेटिभ सोसाइटी---

भारत र पाकिस्तानबीचको द्वन्द्व केवल दुई छिमेकी देशहरूको प्रतिस्पर्धा होइन, यो एक जटिल भू-राजनीतिक षड्यन्त्रको खेल हो। जहाँ चीन र अमेरिका जस्ता महाशक्तिहरूले आफ्ना हित साध्न छायाँ युद्ध लडिरहेका छन्। कश्मीर विवाद र आतंकवाद जस्ता पारम्परिक मुद्दाहरूभन्दा पर, चीनको उदय र अमेरिकाको ूइन्डो(प्यासिफिकू रणनीतिले यस ऐतिहासिक शत्रुतामा नयाँ गतिशीलता थपेका छन्। यस विश्लेषणले सिनो-अमेरिकी प्रतिस्पर्धाले कसरी दक्षिण एशियाई स्थिरतालाई पुनः परिभाषित गर्दै गरेको छ भन्ने कुरालाई तथ्य र इतिहासको आधारमा उजागर गर्दछ।  

ऐतिहासिक रूपमा, भारत(पाकिस्तान सम्बन्ध शीतयुद्धको भू-राजनीतिको ढाँचाबाट प्रभावित भएको छ। १९४७ मा विभाजनपछि, अमेरिकाले पाकिस्तानलाई सोभियत विरोधी गढ़को रूपमा देख्यो र सेन्टो र सियाटो जस्ता सैन्य गठबन्धन मार्फत सहयोग गर्यो। भारतले गुटनिरपेक्ष आन्दोलनको नेतृत्व गर्दै सोभियतसँग नजिकको सम्बन्ध कायम गर्यो। १९९८ मा दुवै देशले गरेको परमाणु परीक्षणले क्षेत्रीय तनाव बढाउँदा पनि ९र११ पछि अमेरिकाले पाकिस्तानलाई गैर-नाटो सहयोगी घोषणा गरी सैन्य सहयोग पुनः सुरु गर्यो। यसैबीच, चीनले ऐतिहासिक रूपमा पाकिस्तानलाई भारतविरुद्ध ूप्रोक्सीू र पश्चिमी चीन शिन्जियांग को सुरक्षाको लागि बफर राज्य को रूपमा हेर्दै आएको छ। जेएफ-१७ थन्डर जस्ता सैन्य प्रविधि हस्तान्तरण, आर्थिक सहयोग, र संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदमा काश्मीर मुद्दामा पाकिस्तानको लागि राजनीतिक कभरले यस सम्बन्धलाई स्टिलको जस्तो मजबूत बनाएको छ।  

चीन र अमेरिका प्रत्यक्ष रूपमा भारत(पाक द्वन्द्वमा संलग्न हुनबाट बच्छन्, तर तिनीहरूको प्रभाव अप्रत्यक्ष र गहिरो छ। चीन-पाकिस्तानको आयरन ब्रदरहुड भारतविरुद्ध रणनीतिक पक्षको प्रतिनिधित्व गर्दछ। चीन-पाक आर्थिक पथ cpec यसको केन्द्रबिन्दु हो। जसले पाकिस्तानलाई आधारभूत संरचना र निवेश दिन्छ भने चीनलाई ग्वादर बन्दरगाद्वारा हिन्द महासागरमा पहुँच प्रदान गर्दछ। ऋएभ्ऋ को गिलगिट -बाल्टिस्तान भारतले आफ्नो अभिन्न अंग ठान्ने क्षेत्र मार्फत गुज्रने हुँदा भारतको लागि प्रादेशिक अखण्डताको प्रश्न खडा गर्छ। यसले भारतमा सुरक्षा चिन्ता बढाएको छ। चीनले पाकिस्तानलाई दिँदै गरेको निरन्तर सैन्य उन्नयन ९जेएफ-१७ सेनानी जहाज, टाइप ०५४ फ्रिगेट्स, ड्रोन प्रविधि ले भारत-पाकिस्तान सैन्य असंतुलनलाई जटिल बनाएको छ।  

यसको विपरीत, अमेरिकाले भारतलाई चीन प्रतिको प्रतिसन्तुलनको रूपमा सक्रिय रूपमा बढावा दिँदै आएको छ। यो साझेदारी प्रमुख रक्षा साझेदार ९ःम्ए० को दर्जा, रक्षा प्रविधि हस्तान्तरण ९जीइ एफ४१४ इन्जिन, एमक्यु-बी ड्रोन, क्वाड अमेरिका, भारत, जापान, अस्ट्रेलिया० जस्ता समूहहरूमा सहभागिता, र हिन्दप्रशान्त रणनीतिमा भारतको केन्द्रीय भूमिका मार्फत देखिन्छ। यसले पाकिस्तानलाई अमेरिकी प्रभाव क्षेत्रबाट टाढा पारेको छ। अमेरिका र यसका सहयोगीहरू इजरायल, फ्रान्सबाट उन्नत हतियार प्रणाली एपाची, चिनूक हेलिकप्टर, नौसैनिक प्रविधि को प्राप्तिले भारतको सैन्य शक्तिलाई गुणात्मक रूपमा बढाएको छ, जसले पाकिस्तानको सुरक्षा दुविधालाई अझ गहन बनाएको छ।  

राजनीतिक मोर्चामा, चीनले संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदमा काश्मीर मुद्दा बारम्बार उठाएर पाकिस्तानको लागि स्टिल शिल्ड को भूमिका निभिरहेको छ। विशेषगरी भारतद्वारा जम्मू-काश्मीरको विशेष दर्जा रद्द गरेपछि ९अगस्त २०१९०। चीनले एफएटीएफ जस्ता निकायहरूमा पाकिस्तानको लागि राहतको पनि समर्थन गरिरहेको छ। अमेरिकाले काश्मीरलाई प्रायः द्विपक्षीय मुद्दा मान्दै आएको छ, तर पाकिस्तानमा आधारित आतंकवाद जस्तै २६-११ मुम्बई आक्रमण, पुलवामा हमला मा भारतको चिन्तालाई गम्भीर रूपमा लिँदै लष्करे-तैयबा, जैश-ए-मोहम्मद जस्ता समूहहरू विरुद्ध प्रतिबन्ध लगाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। क्वाड मार्फत भारतलाई ूनेट सिक्योरिटी प्रोभाइडरू को रूपमा बढावा दिएको छ।  

आर्थिक क्षेत्रमा, ऋएभ्ऋ ले पाकिस्तानको अर्थतन्त्रमा ठूलो लगानी गरेको छ, तर यसले भारतका लागि गम्भीर सुरक्षा चिन्ता पैदा गरेको छ। ग्वादर बन्दरगाहद्वारा चीनको हिन्द महासागरमा सैन्य उपस्थितिको सम्भावनाले भारतको समुद्री सुरक्षालाई चुनौती दिने खतरा छ। अमेरिकाले भारतको विशाल बजारमा ठूलो व्यापार र निवेश गर्दै वैश्विक आपूर्ति श्रृंखलामा भारतलाई चीनको विकल्प चाइना प्लस वान को रूपमा स्थापित गर्न खोजेको छ। यस आर्थिक अन्तर्निर्भरताले अमेरिकालाई भारतमा राजनीतिक प्रभाव जमाउन सहयोग गरेको छ।  

हालैका वर्षहरूमा सिनो(अमेरिकी प्रतिस्पर्धाले भारत(पाक द्वन्द्वमा नयाँ चरहरू थपेका छन्। अमेरिकाको हिन्द-प्रशान्त रणनीति, जसको केन्द्रमा भारत छ। हिन्द महासागरमा चीनको ऋएभ्ऋ मार्फतको प्रभावलाई सीधै चुनौती दिने उद्देश्य राख्दछ। यसले भारत(पाक प्रतिस्पर्धालाई वैश्विक शक्ति संघर्षसँग जोड्दछ। ताइवान जलडमरू मध्य र भारत(चीन वास्तविक नियन्त्रण रेखामा तनावबीच समानान्तरता बढेको छ। चीनले ताइवान प्रतिको भारतको स्थिति माथि प्रश्न उठाएर दबाब सिर्जना गर्न सक्छ। जबकि भारतले काश्मीरमा अन्तर्राष्ट्रिय हस्तक्षेपको विरोध गर्दै ताइवान मुद्दामा चीनको स्थितिको विरोध गर्दछ। अर्धचालक, ५जीर६जी, र कृत्रिम बुद्धिमत्तामा सिनो(अमेरिकी प्रतिस्पर्धाले भारत र पाकिस्तानलाई असर गर्नेछ। अमेरिकाले भारतलाई अर्धचालक उत्पादनमा साझेदार बनाउन खोज्दछ भने चीनले पाकिस्तानमा डिजिटल ऋएभ्ऋ मार्फत डिजिटल आधारभूत संरचनामा लगानी गर्न सक्छ। जसले साइबर सुरक्षा र निगरानीको क्षेत्रमा नयाँ तनाव सिर्जना गर्न सक्दछ। हाइब्रिड युद्धको रूपमा, दुवै महाशक्तिहरूले सूचना युद्ध र अनलाइन प्रचार मार्फत आफ्ना प्रोक्सीहरूलाई समर्थन गर्छन्। भारत र पाकिस्तानमा विभाजनकारी कथाहरू प्रवर्द्धन गर्नु छाया युद्धको नयाँ मोर्चा बनिसकेको छ। जलवायु परिवर्तनले हिमाली हिमनदीहरूमा पारेको असरले सिन्धु जल सम्झौतालाई तनावपूर्ण बनाउन सक्छ। चीनले सिन्धुको माथिल्लो भागमा गरेको बाँध निर्माण र अमेरिकारपश्चिमद्वारा भारतमा नवीकरणीय उर्जालाई प्रोत्साहनले यस संसाधन प्रतिस्पर्धालाई प्रभाव पार्नेछ।  

यी विकासहरूले दक्षिण एशियाको स्थिरतामा गम्भीर जोखिम सिर्जना गरेका छन्। सिनो(अमेरिकी प्रतिस्पर्धाले भारत(पाक तनाव बढाउन सक्छ किनभने दुवै पक्षले आफ्ना महाशक्ति सहयोगीहरूबाट सुरक्षा आश्वासन महसुस गर्छन्। सैन्य होड अझ तीव्र हुँदै गएको छ। ठूलो संघर्षको सम्भावना अहिले न्यून भएता पनि अवमूल्यन गर्न नसकिने जोखिम रहन्छ। पाकिस्तान चीनमा आर्थिक र सैन्य निर्भरता गहिरिँदै जाँदा अमेरिकासँग सम्बन्ध पुनर्परिभाषित गर्ने दुविधामा छ। भारतले आफ्नो रणनीतिक स्वायत्तता कायम राख्ने जोड दिँदै अमेरिकासँग सम्बन्ध बढाउँदा पनि रूससँगको ऐतिहासिक रक्षा साझेदारी एस-४००, ब्रह्मोस मिसाइल जारी राखेको छ।यसले भारतलाई अमेरिकी प्रतिबन्धको जोखिममा राख्दछ।

सानो राष्ट्रहरू यस जटिलताबाट रणनीतिक अवसर पनि लिन खोजिरहेका छन्। बंगलादेशले चीनसँग नयाँ सैन्य सम्झौता गरेर भारतलाई सिलिगुडी करिडरको सुरक्षा चिन्ता बढाएको छ। नेपालले २०२२ मा चीनसँग गरेको ट्रान्स-हिमालयन रेलवे सम्झौताद्वारा आफ्नो भूगोललाई पूंजीकरण गरेको छ। माल्दिभ्सले इन्डिया आउट नीतिअन्तर्गत भारतीय सैन्य उपस्थिति घटाएर चीनलाई सामरिक खाली स्थान दिएको छ। महाशक्तिहरूको हस्तक्षेपले यस द्वन्द्वलाई नियन्त्रण गर्न सक्ने भन्दा बढी जटिल बनाएको छ। मई २०२५ मा भारत-पाकिस्तान बीच भएको चार दिवसीय संघर्षमा अमेरिकी विदेश मन्त्रीले युद्धविरामको मध्यस्थता गरेका थिए। तर चीनले सुरुमा तटस्थता बमोजिम बयान दिए पनि पछि ऋएभ्ऋ लाई रणनीतिक प्राथमिकता घोषणा गरेर आफ्नो हित स्पष्ट पारे।

यसले देखाउँछ कि कुनै पनि महाशक्ति वास्तविक शान्ति प्रक्रियामा तटस्थ रहन सक्दैन। भविष्यको परिदृश्यहरू चिन्ताजनक छन्। यदि ताइवान वा दक्षिण चीन सागरमा सिनो-अमेरिकी तनाव बढ्यो भने, भारत(पाक सीमामा छाया युद्ध अझ तीव्र हुन सक्छ। cpec मार्फत चीनको हिन्द महासागरमा सैन्यीकरणले भारतलाई आक्रामक प्रतिक्रिया गर्न बाध्य पार्न सक्छ। जलवायु अपरिवर्तनले सिन्धु नदीको जलप्रवाह घटाउँदा पाकिस्तानले भारतविरुद्ध जल आतंकवाद को आरोप लगाउने सम्भावना छ। यी सबै जोखिमहरूको बीचमा एकमात्र आशा भारत-पाकिस्तानले आन्तरिक राजनीतिक दबाबहरूलाई पार गरेर सीधा सम्वाद गर्ने साहस गरेमा मात्र देखिन्छ। तर चीन र अमेरिकाको छाया यस्तो सम्वादमा पनि अनुपस्थित रहन सक्दैन। दक्षिण एशियाको शान्ति अन्ततः महाशक्तिहरूको भू(राजनीतिक खेलबाट मुक्त हुन नसकेसम्म, भारत-पाकिस्तान द्वन्द्व सधैं वैश्विक शक्ति प्रतिस्पर्धाको प्रतिध्वनि बनेर रहनेछ।