अफगानिस्तानको वगराम एयरबेसमा भारतीय झण्डा तिरंगा झुण्डिएको तस्बिरले अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिक हलचलमा आँधी आएको छ । यो केवल एउटा प्रतीकात्मक कार्य भन्दा बढी, दक्षिण एसियाको भू–राजनीतिक चेसबोर्डमा भारतले चालेको एक सुसूचित, साहसिक र अत्यन्त विवादास्पद चाल हो । यसले तालिबान पश्चातको अफगानिस्तानमा शक्ति शून्यताको जटिल खेलमा भारतले सिधा प्रवेश गरेको घोषणा गर्दछ, जसको गम्भीर परिणाम अमेरिकाले चेतावनी दिँदै भनिसकेको छ । यो घटना एउटा ठाउँमा सीमित घटना होइन, बरु यसले सम्पूर्ण क्षेत्रमा शक्ति समीकरण, गठबन्धन र भविष्यको प्रतिस्पर्धाको नयाँ समीकरण सिर्जना गरेको छ ।
वगराम एयरबेस काबुलबाट मात्र ५० किलोमिटर टाढा, अफगानिस्तानको सैन्य इतिहासको केन्द्र हो । सोभियत युगदेखि अमेरिकी कब्जासम्म, यो एयरबेस अन्तर्राष्ट्रिय हस्तक्षेप र सैन्य शक्तिको प्रतिक हो । यही ठाउँमा भारतले आफ्नो झण्डा गाडेर केवल उपस्थिति मात्र जनाएको होइन,  एक ऐतिहासिक र रणनीतिक स्थलमा आफ्नो दावेदारी पनि जाहेर गरेको छ । यसकारे अमेरिकी प्रतिक्रिया छ, गम्भीर राजनीतिक र कूटनीतिक परिणाम हुने कार्य । अमेरिकाको यो प्रतिक्रियाले भारतको बढ्दो सक्रियताप्रति अमेरिकाको गहिरो चिन्ता प्रतिबिम्बित गर्दछ ।
यस पछाडि भारतको रणनीतिक गणना स्पष्ट र गम्भीर छ । पहिलो, यो चीन र पाकिस्तान विरुद्धको दीर्घकालीन रणनीतिक प्रतिस्पर्धाको अंश हो । तालिबानको सत्तामा पुनः आगमनपछि, भारतले आफ्नो सबैभन्दा ठूलो क्षेत्रीय प्रतिद्वन्द्वी चीन र पाकिस्तानलाई अफगानिस्तानमा स्वतन्त्र रूपमा प्रभाव जमाउन दिन सक्दैनथ्यो । चीनले पहिले नै तालिबानसँग राजनीतिक सम्पर्क कायम गरी आफ्नो बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभलाई अफगानिस्तानसम्म फैलाउने महत्वाकांक्षा व्यक्त गरिसकेको छ । भारतले बिआरलाई सदैव चीनको क्षेत्रीय प्रभुत्व स्थापनाको औजारको रूपमा हेरेको छ । वगराममा उपस्थितिले भारतले चीनको यो योजनामा सिधा चुनौती दिएको छ । दोस्रो, यसले पाकिस्तान विरुद्ध भारतको दुई फ्रन्ट रणनीतिलाई अझ मजबूत बनाउँछ । ऐतिहासिक रूपमा, भारतले पाकिस्तानलाई पूर्व र पश्चिम दुवैतिरबाट दबाबमा राख्ने प्रयास गर्दै आएको छ । अफगानिस्तान पाकिस्तानको पारम्परिक प्रभाव क्षेत्र भएकाले, भारतले त्यहाँ आफ्नो भूमिका बलियो बनाउँदा पाकिस्तानी सेना र खुफिया सेवा आईएसआईको लागि रणनीतिक चुनौती सिर्जना हुन्छ । यसले पाकिस्तानलाई आफ्नो पश्चिमी सीमामा पनि सतर्क रहन बाध्य बनाउँछ, जसले गर्दा भारत–पाकिस्तान सीमामा उसको ध्यान केन्द्रित गर्ने क्षमता कम हुन्छ ।
अमेरिकाको तीव्र प्रतिक्रियाले तालिबान पश्चातको अफगान नीतिमा वाशिंगटनको जटिल स्थितिलाई उजागर गर्दछ । एकतर्फ, अमेरिका तालिबानसँग प्रत्यक्ष सम्पर्क बढाउँदै आएको छ, विशेष गरी आतंकवाद नियन्त्रण र मानव अधिकार (विशेष गरी महिला अधिकार) जस्ता विषयहरूमा वार्ता गर्न । अर्कोतर्फ, अमेरिकाले आफ्ना सहयोगीहरूलाई तालिबानलाई डि फ्याक्टो मान्यता दिन नदिई त्यससँग व्यावहारिक सम्पर्क मात्र राख्न आग्रह गर्दै आएको छ । भारतले गरेको जस्तो एकतर्फी कार्यले यस सन्तुलनलाई बिगार्न सक्छ । यसले तालिबानलाई अन्तर्राष्ट्रिय मान्यताको लागि भारतलाई अर्को मोलतोलको हतियारको रूपमा प्रयोग गर्न प्रोत्साहन दिन सक्छ, जसले गर्दा पश्चिमी देशहरूको समन्वित नीति कमजोर हुन सक्छ । भारतको यो कदमले अमेरिका–भारत रणनीतिक साझेदारीमा नयाँ मतभेदहरू पनि उजागर गरेको छ । चीन विरुद्धको इन्डो–प्यासिफिक गठबन्धनमा भारत केन्द्रीय भूमिका खेल्छ, तर अफगानिस्तान जस्तो तेस्रो मुलुकको बारेमा दुवैको हित र दृष्टिकोण फरक देखिन्छ । अमेरिकाको लागि अफगानिस्तान भनेको आतंकवाद नियन्त्रण र यसलाई अल कायदा जस्ता समूहहरूको सुरक्षित ठाउँ बन्नबाट रोक्ने प्राथमिकता हो  भने भारतको लागि यो क्षेत्रीय प्रभुत्वको लडाइँ र पाकिस्तान र चीन विरुद्धको रणनीतिक घेराबारीको हिस्सा हो ।
पाकिस्तानले भारतीय हस्तक्षेपलाई आफ्नो राष्ट्रिय सुरक्षाका लागि चुनौतीको रूपमा हेरेको छ । पाकिस्तानले तालिबानसँगको आफ्नो नजिकको सम्बन्ध प्रयोग गरेर भारत विरोधी कदम चाल्न सक्छ वा अफगान–पाकिस्तान सीमामा तनाव बढाउन सक्छ । चीनले यस घटनालाई सतर्कतापूर्वक हेर्नेछ । चीनको मुख्य हित अफगानिस्तानमा स्थिरता कायम राखेर आफ्नो बिआरआई परियोजनाहरू अगाडि बढाउनु हो । भारतको यस्तो कार्यले अफगानिस्तानलाई नयाँ भू–राजनीतिक प्रतिस्पर्धाको अखडा बनाउँछ भने चीन अप्रसन्न हुनेछ । साथै, चीनले यसलाई भारत–अमेरिका सम्बन्धमा फाटो पार्ने र भारतलाई अलग गर्ने अवसरको रूपमा पनि हेर्न सक्छ । ऐतिहासिक रूपमा अफगानिस्तानसँग नजिकको सम्बन्ध राख्ने रुसले यसलाई पश्चिमी प्रभाव विरुद्धको कार्यको रूपमा हेर्न सक्छ । रुसले भारतसँगको रक्षा सहयोगलाई महत्व दिन्छ, साथै तालिबानसँग पनि उसको सम्पर्क छ । रुसले यी दुई बीच मध्यस्थको भूमिका निभाउन खोज्न सक्छ ।
सबैभन्दा महत्वपूर्ण प्रतिक्रिया तालिबान सरकारको हुनेछ, जसले हालसम्म यस विषयमा सार्वजनिक टिप्पणी गरेको छैन । एकतर्फ, उनीहरूले भारतलाई आफ्नो राजनीतिक मान्यताको बदलामा आर्थिक सहयोग वा पुनर्निर्माण परियोजनाको लोभ दिन सक्छन् । भारतले अफगानिस्तानमा ठूलो आर्थिक सहयोग गर्ने क्षमता राख्छ, जुन तालिबान सरकारलाई अति आवश्यक छ । अर्कोतर्फ, तालिबानले भारत र पाकिस्तान बीचको झगडामा आफूलाई बीचमा राखी दुवैतर्फबाट लाभ लिन सक्छ । यसको जोखिम पनि छ । यदि तालिबानले भारतको उपस्थितिलाई अनुमति दिएमा, पाकिस्तान रसिया सम्बन्ध जोखिममा पर्न सक्छ, जसले गर्दा तालिबानको लागि पनि सुरक्षा चुनौती उत्पन्न हुनसक्छ ।
दीर्घकालीन रूपमा, वगराममा भारतीय झण्डाले दक्षिण एसियाको भू–राजनीतिक ढाँचामा गहिरो प्रभाव पार्न सक्छ । यसले अफगानिस्तानलाई भारत, चीन र पाकिस्तानबीचको प्रतिस्पर्धाको प्रमुख केन्द्रबिन्दु बनाउन सक्छ । अफगानिस्तानको आन्तरिक स्थिरता पहिल्यै कमजोर अवस्थामा छ । यदि यो देश बाहिरी शक्तिहरूको प्रतिस्पर्धाको अखडा बन्यो भने, त्यहाँको सुरक्षा स्थिति अझ बिग्रने खतरा छ । यसले क्षेत्रीय आतंकवादी समूहहरूलाई पनि फाइदा उठाउन मौका दिन सक्छ । अमेरिका–भारत सम्बन्धमा यसले जटिलता थपेको छ । चीन विरुद्धको इन्डो–प्यासिफिक रणनीतिमा भारत अमेरिकाको महत्वपूर्ण साझेदार हो, तर अफगानिस्तान जस्तो मुद्दामा दुवैको हित र दृष्टिकोण फरक देखिन्छ । भारतले यसरी स्वतन्त्र र सक्रिय विदेशनीति अपनाउँदा, अमेरिका र पश्चिमाहरूसँग समन्वय गर्न उसलाई चुनौती सामना गर्नुपर्नेछ ।
अन्त्यमा, वगराम एयरबेसमा भारतीय झण्डा एउटा प्रतीक मात्र होइन,  स्पष्ट सन्देश हो– भारतले क्षेत्रीय शक्तिको रूपमा आफ्नो भूमिका सक्रिय रूपमा निर्वाह गर्न तथा चीन र पाकिस्तानको प्रभावलाई चुनौती दिने इच्छा राखेको छ । यो भारतको नेबरहुड फस्र्ट नीतिको विस्तार हो, जसअन्तर्गत उसले आफ्नो छिमेकी मुलुकहरूमा प्रत्यक्ष र परोक्ष प्रभाव बढाउने प्रयास गरिरहेको छ । यसले अमेरिका र अन्य पश्चिमी शक्तिहरूसँग रणनीतिक मतभेद पनि उत्पन्न गरेको छ । यस घटनाले स्पष्ट गर्दछ कि तालिबान शासन पछिको अफगानिस्तान अझै पनि विश्व राजनीतिको एक जटिल र विस्फोटक चेसबोर्ड नै बनेको छ । यहाँ एउटा छिमेकी राष्ट्रले गरेको एउटा प्रतीकात्मक कार्यले पनि क्षेत्रीय शान्ति र स्थिरतालाई हल्लाउन सक्छ । भारतले यो चाल चलेको छ, अब अर्काे खेलाडीहरूको चाल, विशेष गरी तालिबानको प्रतिक्रिया र अमेरिकाको कडाइले भविष्यको खेल निर्धारण गर्नेछ । वगरामको एयरबेसमा झुलेको तिरंगाले भारतको महत्वाकांक्षालाई त देखाइदिएको छ, यसले उसलाई नयाँ र अस्थिर राजनीतिक भूभागमा प्रवेश गराएको छ, जहाँ प्रत्येक कदमको गम्भीर परिणाम हुनसक्छ ।