- प्रेम सागर पौडेल----------------
भारत र पाकिस्तान बीचको द्वन्द्व दक्षिण एशियाको सबैभन्दा जटिल र विस्फोटक भू-राजनीतिक समस्याहरू मध्ये एक हो। यसको जरा १९४७ को विभाजनमा छ, जब धार्मिक आधारमा भारत र पाकिस्तान अलग भए। विभाजनले १ करोड भन्दा बढी शरणार्थी सिर्जना गर्यो र साम्प्रदायिक हिंसामा १० लाख भन्दा बढी मानिसको ज्यान गयो। कश्मीर विवाद यसको केन्द्रमा रह्योस् महाराजा हरि सिंहले भारतसँग अधिमिलन पत्रमा हस्ताक्षर गरेपछि पाकिस्तानले यसलाई अस्वीकार गर्यो, जसले गर्दा आजसम्म कश्मीर ूअधूरो अधिमिलनू को प्रतीक बनेको छ।
यस द्वन्द्वले विभिन्न युद्ध र विवादहरू जन्मायो। १९४७-४८ को प्रथम कश्मीर युद्धले नियन्त्रण रेखाको स्थापना गर्यो। १९६५ मा पाकिस्तानले कश्मीरमा ूऑपरेशन जिब्राल्टरू सँग घुसपैठ गर्यो, तर भारतले पश्चिमी मोर्चामा प्रत्याक्रमण गर्यो। १९७१ मा बङ्गलादेश मुक्ति युद्धले पूर्वी पाकिस्तान (हाल बङ्गलादेश_ लाई स्वतन्त्र बनायो। १९९९ को कारगिल युद्ध र २००८ को मुम्बई आतंकवादी हमलाले दुबै देशबीच सम्बन्ध झन् तन्काए।
वर्तमान तनावको प्रमुख कारण कश्मीर विवाद हो। २०१९ मा भारतले अनुच्छेद ३७० हटाएर जम्मू-कश्मीरको विशेष दर्जा रद्द गर्यो, जसले पाकिस्तानमा रोष बढायो। पाक-अधिकृत कश्मीर POK मा स्वायत्तताको माग गर्दै प्रदर्शन भइरहेका छन्, जसमा पाकिस्तानी सेनाले दमन गरेको आरोप छ। आतंकवादले पनि तनाव बढाएको छस् पाकिस्तानमाLashkar-e-Taiba, Jaish-e-Mohammed जस्ता समूहहरूले भारतविरुद्ध हमला गर्ने आरोप छ। भारतले पाकिस्तानी खुफिया एजेन्सी ISI ले यी समूहलाई सहयोग गरेको आरोप लगाएको छ।
जल संसाधनको विवादले अर्को जोखिम सिर्जना गरेको छ। १९६० को सिन्धु जल सन्धिले सिन्धु नदीको पानी वितरण नियमित गर्यो, तर २०२५ को पहलगाम हमलापछि भारतले यो सन्धि निलम्बन गर्ने धम्की दिएको छ। पाकिस्तानले यसलाई युद्धको कारण भनेर चेतावनी दिएको छ। यदि भारतले सिन्धु नदीको पानी रोक्यो भने, पाकिस्तानको कृषि र ऊर्जा व्यवस्था ध्वस्त हुने खतरा छ।
अन्तर्राष्ट्रिय गठजोडले यसलाई अझै जटिल बनाएको छ। भारतले अमेरिका, जापान, र अस्ट्रेलिया सँग QUAD मार्फत चीन विरुद्ध सामरिक साझेदारी बढाएको छ। पाकिस्तान चीनसँग VPEC चीन-पाकिस्तान इकोनोमिक करिडोर० मार्फत जोडिएको छ। यसले कश्मीरमा चीनको रणनीतिक हित जोडिएको छ।
२०२५ को पहलगाम हमलाले तनावलाई नयाँ चाप दिएको छ। २६ जनाको मृत्यु भएको यस हमलामा नेपाली नागरिक सुदीप न्यौपाने पनि शामिल थिए। भारतले यसलाई पाकिस्तानस्थित Lashkar-e-Taiba सँग जोडेर प्रतिबन्धहरू लगायो। पाकिस्तानले पनि भारतीय नागरिकलाई ४८ घण्टाभित्र देश छोड्न आदेश दिएको छ।
भविष्यमा परमाणु युद्धको जोखिम गम्भीर छ। दुबै देशसँग १५०-२०० परमाणु अस्त्रहरू छन्। अमेरिका र चीनको हस्तक्षेपले यसलाई अझै उक्साउन सक्छ। नेपाल जस्ता तटस्थ राष्ट्रहरूले शान्ति वार्तामा मध्यस्थता गर्न सक्छन्।
यो द्वन्द्वलाई समाधान गर्न प्रत्यक्ष वार्ता, आतंकवाद नियन्त्रण, र क्षेत्रीय सहयोग आवश्यक छ। अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले पनि सक्रिय भूमिका निभाउनु पर्छ। यो द्वन्द्व केवल दुई देशको समस्या होइन, सम्पूर्ण मानवताको लागि खतरा हो।
